A aprendizaxe, como proceso pluridireccional, pode ocorrer en calquera contexto, entendido como un conxunto formado polo espazo, individuos, recursos e interaccións, todos eles determinantes á hora de alcanzar o coñecemento. A través das nosas experiencias, demos a coñecer diferentes casos reais nos que o contexto foi o eixe da práctica realizada.
Aprender é unha acción dun individuo nun contexto. Segundo Paulo Freire, é un proceso que leva ás persoas máis alá dos factores que as condicionan como seres humanos. A capacidade de transcender estes factores condicionantes é unha das vantaxes obvias das persoas. A aprendizaxe non ocorre no baleiro, nin é o resultado dun proceso de ensino, senón que constitúe unha conquista persoal nun contexto específico e dinámico; por iso é importante ser conscientes dos contextos e das referencias culturais, xa que estas son parte e tamén produto do propio proceso.
Os dous principios fundamentais da aprendizaxe son a experiencia e a interacción. Segundo John Dewey, creador da Escola Nova, o docente debe deseñar actividades e crear situacións nas que os alumnos teñan que experimentar. Así naceu a súa filosofía dos proxectos, na que un grupo reducido de alumnos escolle un tema sobre o que traballar. A experiencia refírese ás nosas vivencias persoais, íntimas e subxectivas, pero tamén aos acontecementos sociais e ás prácticas do grupo. A interacción ten que ver coas relacións e intercambios que establecemos con outras persoas.
“Pola que non se establece unha conexión máis estreita entre o que se considera coñecemento básico en calquera currículo escolar e o coñecemento froito da experiencia vivida dos estudantes como individuos? A curiosidade como unha busca incesante de preguntas; como un achegamento á revelación de algo que está agochado; como unha pregunta, verbalizada ou non; unha busca de claridade; como un momento de atención, suxestión e vixilancia; constitúe unha parte importante do fenómeno de estar vivo.”
Todas estas ideas están relacionadas co constructivismo, unha filosofía da aprendizaxe baseada na premisa de que construímos a nosa comprensión do mundo a través da propia experiencia. Cada un xera as súas regras e modelos mentais para comprender esta experiencia, polo que o proceso de aprendizaxe consiste en axustar os nosos modelos mentais para acomodar novas experiencias.
Dewey concibía a escola como un espazo para a produción e a reflexión das experiencias relevantes da vida social, o que permitiría o desenvolvemento dunha cidadanía plena. Moitos sitúan o seu enfoque pedagóxico nun punto intermedio entre a pedagoxía conservadora centrada no currículo e a centrada no alumno, xa que incidía na necesidade de relacionar estes intereses con contidos sociais.
O coñecemento é o proceso que resulta das experiencias das persoas co mundo, un pensamento que primeiro pasa pola acción. Dewey propuña que a aprendizaxe de nenos e adultos xurde a partir da confrontación con situacións problemáticas, consecuencia dos propios intereses da persoa.
O docente debe xerar entornos estimulantes, desenvolver e orientar a capacidade dos alumnos para actuar, conectando os contidos cos seus intereses e os seus impulsos innatos de comunicar, construír, indagar e expresar.
Nun sistema educativo individualista non hai espazo para que cada neno exprese os seus propios impulsos sociais, polo que non se aproveitan as capacidades e o espírito social sustitúese pola exaltación de comportamentos que reforzan o medo, a rivalidade, a emulación e os xuízos de superioridade e inferioridade, o que pode crear sentimentos de incapacidade. É necesario crear na aula condicións favorables que fomenten o espírito social.
Isto abre unha vía de reflexión crítica dos modelos educativos. Os postulados de Dewey son unha lectura obrigatoria para aqueles que queiran comprometerse cos problemas sociais presentes nas escolas.
O ambiente é o terceiro mestre, din os mestres da escola regxiana. O entorno apoia o traballo e os intereses dos nenos sen necesidade dunha guía, nin a intervención constante dos adultos. Os nenos e nenas traballan en espazos e cando os adultos están presentes, os nenos constrúen as súas historias alí. O ambiente está provisto de suficientes provocacións para encher o mundo e as mentes dos nenos (Wurm 2005).
O ambiente educativo, que se refire á organización do espazo, á disposición de recursos didácticos, á xestión do tempo e ás interaccións que se permiten e se dan na aula, inflúe de forma significativa nas persoas que o ocupan. O ambiente de aprendizaxe creado polo docente ten unha intervención activa e subtil na vida dos axentes ao longo do día escolar. A organización dos espazos educativos permite que o neno investigue e descubra case sen intervención dos adultos. Debe ser unha fonte de riqueza, unha estratexia educativa e un instrumento que apoie o proceso de aprendizaxe, permitindo interaccións constantes que favorezan o desenvolvemento de coñecementos, habilidades sociais e destrezas motoras. O ambiente é un concepto vivo, dinámico e cambiante, polo que debe cambiar á medida que cambian os nenos, os seus intereses, as súas necesidades, a súa idade e tamén á medida que cambiamos os adultos e o entorno no que estamos inmersos (De Pablo, 1999).
O ambiente debe estimular a exploración dos nenos, os seus intereses e a súa curiosidade sen que o docente interveña. O ambiente xoga un papel fundamental e pode influenciar ás persoas de diferentes formas. A mensaxe contida no ambiente físico das aulas de infantil reflicte o valor cultural, as metas educativas e a imaxe do neno, e tamén transmite mensaxes emocionais, físicas e mentais. Por iso é vital que o docente identifique os símbolos que lles pode estar ensinando aos nenos, de forma consciente ou inconsciente, formal ou informal, e deseñe un ambiente que mostre como se desenvolven e se constrúen as conexións entre os nenos, os profesores e os adultos en xeral.
Os nenos aprenden eficazmente cando exploran e descobren. O ambiente educativo é máis do que o medio físico, tamén abarca o conxunto de interaccións, a organización e a disposición espacial dos obxectos.
Os espazos comunican, din moito máis do que se observa á simple vista, polo que non deben ser estáticos, deben cambiar segundo as propostas dos grupos, dos seus proxectos, das súas experiencias.
O ambiente debe facilitar aos nenos múltiples posibilidades para atopar diversos camiños polos que percorrer, descubrir e inventar. Debe ser un espazo aberto e rico en materiais, que permita aos nenos desenvolver a súa capacidade creativa e investigativa.
Dende hai unha década, arquitectos e neurocientíficos aliáronse coa idea de proxectar edificios con funcións terapéuticas. Construcións que permiten a concentración, que favorecen o tratamento de nenos autistas, enfermos de Alzheimer ou o desenvolvemento de bebés prematuros. “Todo aquilo que nos rodea, inflúe en nós porque é información que chega ao organismo. E esa información fai que o cerebro poña en marcha mecanismos de produción de hormonas que acaban producindo sensacións e emocións”, explica a doutora en Bioloxía do Hábitat Elisabet Silvestre.
Hai estudos que demostran que a arquitectura afecta ao conxunto do organismo. Desde a OMS impulsase a construción de áreas pensadas para vivir, traballar, descansar, coidar e educar. Sabe-se que os alumnos en aulas escuras renden peor e que certos ambientes poden causar malestar, incomodidade e agresividade. O deseño de espazos pode estimular a creatividade, manter a atención e a concentración e favorecer a relaxación, sostén Francisco Mora.
Os últimos avances na neurociencia poden explicar agora como percibimos e nos apropriamos do espazo. Se os cambios no entorno modifican o cerebro humano, isto ten unha correlación co comportamento. A neurociencia explica como percibimos, usamos e nos apropriamos do espazo.
- A luz afecta á capacidade cognitiva.
- A altura do teito incide na creatividade e na capacidade de abstracción.
- As vistas a zonas verdes melloran o benestar, a atención e os resultados.
- A altura dos edificios pode influír na saúde mental.
Segundo Francisco Mora, os nosos códigos cerebrais, froito do proceso evolutivo en espazos abertos, responden negativamente á presión social. O paso a espazos estreitos e abarrotados dispara os nosos sistemas de alerta e perigo.
